وَهُوَ الَّذِي فِي السَّمَاء إِلَهٌ وَفِي الْأَرْضِ إِلَهٌ وَهُوَ الْحَكِيمُ الْعَلِيمُ؛ اوست که هم در آسمان خداست و هم در زمين خداست و حکيم و داناست.
وَتَبَارَكَ الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَعِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ؛ برتر و بزرگوارتر است آن کس که فرمانروايي آسمانها و زمين و هر چه ، درميان آنهاست از آن اوست و علم فرا رسيدن قيامت نزد اوست و به او بازگردانده مي شويد.
وَلَا يَمْلِكُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِهِ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَن شَهِدَ بِالْحَقِّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ؛ کساني سواي او را که به خدايي مي خوانند قادر به شفاعت کسي نيستند مگر کساني که از روي علم ، به حق شهادت داده باشند.
وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى يُؤْفَكُونَ؛ اگر از ايشان بپرسي که چه کسي آنها را آفريده است ، مي گويند : الله پس چرا از حق روي مي گردانند ?
وَقِيلِهِ يَارَبِّ إِنَّ هَؤُلَاء قَوْمٌ لَّا يُؤْمِنُونَ؛ گفتارش اين بود : اي پروردگار من ، اينان مردمي هستند که ايمان نمي آورند.
فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَقُلْ سَلَامٌ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ ؛ پس ، از آنها در گذر و بگو : ايمني است شما را آري به زودي خواهند دانست.
(84) (﴿وَهُوَ ٱلَّذِي فِي ٱلسَّمَآءِ إِلَٰهٞ وَفِي ٱلۡأَرۡضِ إِلَٰهٞ﴾) خداوند متعال خبر میدهد که معبود به حق در آسمانها و زمین تنها اوست؛ پس همۀ اهالی آسمانها و مؤمنان اهل زمین او را پرستش میکنند، و وی را تعظیم مینمایند و در برابر شکوه و بزرگی او کرنش مینمایند، و در برابر کمال او اظهار نیازمندی میکنند. ﴿تُسَبِّحُ لَهُ ٱلسَّمَٰوَٰتُ ٱلسَّبۡعُ وَٱلۡأَرۡضُ وَمَن فِيهِنَّۚ وَإِن مِّن شَيۡءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمۡدِهِۦ﴾ آسمانهای هفتگانه و زمین و کسانی که در آنها هستند او را به پاکی میستایند، و هیچ چیزی نیست مگر اینکه او را به پاکی تسبیح میگویند. ﴿وَلِلَّهِۤ يَسۡجُدُۤ مَن فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ طَوۡعٗا وَكَرۡهٗا﴾ و آنچه در آسمانها و زمین است به دلخواه یا به اجبار برای خداوند سجده میکنند. پس او تعالی معبود به حق است، و همۀ خلائق با اختیار یا با اکراه او را خدای خود قرار میدهند. مانند اینکه میفرماید:﴿وَهُوَ ٱللَّهُ فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَفِي ٱلۡأَرۡضِ﴾ الوهیّت و محبّت او آسمانها و زمین را در بر گرفته است، اما خودش بر بالای عرش میباشد و از آفریدههایش جداست و یگانه و بزرگوار میباشد. (﴿وَهُوَ ٱلۡحَكِيمُ﴾) و او با حکمت است، و هر چه را که آفریده محکم نموده، و آنچه را به عنوان آئین و برنامه مشروع نموده استوار گردانده است. پس او هیچ چیزی را نیافریده مگر به خاطر حکمتی، و فرمان تقدیری و تشریعی و جزایی او سراسر رحمت و حکمت است. (﴿ٱلۡعَلِيمُ﴾) و به همه چیز داناست. پنهان و پوشیدهتر از آن را میداند و به اندازۀ ذرهای در آسمانها و زمین -و نه کوچکتر و نه بزرگتر از آن- از او پنهان نمیماند.
(85) (﴿وَتَبَارَكَ ٱلَّذِي لَهُۥ مُلۡكُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَمَا بَيۡنَهُمَا﴾) و بالا و بزرگوار است ، و خیرش فراوان است و صفاتش گسترده و فرمانرواییاش بزرگ است، خدایی که فرمانروایی آسمانها و زمین و هر آنچه میان آن دو است ازآن اوست. بنابراین گستردگی فرمانرواییاش را بر آسمانها و زمین و آنچه میان آنهاست، و گستردگی علم خود را بیان کرد، و اینکه تنها او ـ تعالی ـ از غیبهایی که هیچ یک از بندگانش و هیچ پیامبر و فرشتۀ مقربی را از آن آگاه نکرده است آگاه میباشد. بنابراین فرمود: (﴿وَعِندَهُۥ عِلۡمُ ٱلسَّاعَةِ﴾) و آگاهی از زمان فرا رسیدن قیامت با اوست. ظرف را مقدم کرد تا مفید حصر باشد؛ یعنی هیچ کس جز او نمیداند که قیامت چه زمانی فرا میرسد. و از کمال فرمانروایی او و گستردگی سلطهاش این است که او صاحب دنیا و آخرت است. بنابراین فرمود: (﴿وَإِلَيۡهِ تُرۡجَعُونَ﴾) و در آخرت به سوی او بازگردانده میشوید، آنگاه با حکم دادگرانهاش میان شما داوری مینماید. و از کمال فرمانرواییاش این است که هیچ یک از آفریدههایش اختیاری ندارد، و نمیتواند نزد او سفارش و شفاعت کند مگر با اجازۀ او.
(86) (﴿وَلَا يَمۡلِكُ ٱلَّذِينَ يَدۡعُونَ مِن دُونِهِ ٱلشَّفَٰعَةَ﴾) و هیچکدام از پیامبران و فرشتگان و دیگران که به جای خدا به نیایش خوانده میشوند اختیار شفاعت ندارند، و شفاعت نمیکنند مگر با اجازۀ خدا، و شفاعت نمیکنند مگر برای کسی که خدا بپسندد. بنابراین فرمود: (﴿إِلَّا مَن شَهِدَ بِٱلۡحَقِّ﴾) مگر کسی که با زبانش حق را بگوید و با قلب به آن اقرار نماید و به آنچه گواهی میدهد آگاه باشد. و باید شهادت او به حق باشد؛ و آن گواهی دادن به یگانگی خداوند است، و گواهی دادن به رسالت پیامبران و صحّت آنچه آوردهاند، از قبیل: اصول و فروع دین و حقائق و دستورات آن میباشد. پس شفاعتِ شفاعت کنندگان دربارۀ اینها مفید خواهد بود و اینها نجات یافتگانِ از عذاب خدا هستند و اینها به پاداش الهی دست مییابند.
(87) سپس خداوند متعال فرمود: (﴿وَلَئِن سَأَلۡتَهُم مَّنۡ خَلَقَهُمۡ لَيَقُولُنَّ ٱللَّهُ﴾) و اگر از مشرکان در مورد توحید ربوبیّت و دربارۀ اینکه چه کسی آفریننده است بپرسی، خواهند گفت و اقرار خواهند کرد که آفریننده، خداوند یگانه است و شریکی ندارد. (﴿فَأَنَّىٰ يُؤۡفَكُونَ﴾) پس چگونه از یکتاپرستی و خالص گرداندن طاعت و عبادت برای خدا منحرف میشوند؟ پس اعتراف آنها به توحید ربوبیّت، آنان را ملزم مینماید تا به توحید الوهیّت [نیز] اقرار کنند و این بزرگترین دلیل بر بطلان شرک است.
(88) (﴿وَقِيلِهِۦ يَٰرَبِّ إِنَّ هَٰٓؤُلَآءِ قَوۡمٞ لَّا يُؤۡمِنُونَ﴾) این عطف است بر (﴿وَعِندَهُۥ عِلۡمُ ٱلسَّاعَةِ﴾) و آگاهی از قیامت با اوست؛ و نیز از گفتار پیامبر صلی الله علیه وسلم آگاه است که تکذیب قومش را به نزد پروردگارش شکایت میکند و غمگین میشود و به خاطر ایمان نیاوردن آنها حسرت میخورد. پس خدا از این حالت آگاه است، و بر کیفر دادن آنها تواناست. امّا خداوند متعال بردبار است و به بندگان مهلت و فرصت میدهد تا شاید برگردند و توبه نمایند.
(89) بنابراین فرمود: (﴿فَٱصۡفَحۡ عَنۡهُمۡ وَقُلۡ سَلَٰمٞ﴾) پس، از آنان روی بگردان و در برابر آزارهایی که با زبان و با کارهایشان به تو میرسانند از آنان درگذر؛ و آنچه از تو به آنها میرسد باید تنها سلام باشد که خردمندان و صاحبان بینش به وسیلۀ آن با جاهلان روبهرو میشوند، و پاسخ میدهند؛ زیرا خداوند در مورد بندگان صالحش فرموده است:﴿وَإِذَا خَاطَبَهُمُ ٱلۡجَٰهِلُونَ قَالُواۡ سَلَٰمٗا﴾ و هرگاه جاهلان به اقتضای جهالت خود، آنان را مورد خطاب قرار دهند، میگویند: سلام بر شما باد. پیامبر صلی الله علیه وسلم از فرمان پروردگارش اطاعت کرد؛ و در مقابل اذیّت و آزاری که قومش به او میرساندند، راه گذشت و بخشش را در پیش گرفت؛ و در مقابل آنها جز نیکویی و سخن زیبا چیزی دیگر انجام نداد. پس درود و سلام خدا بر کسی باد که خداوند او را با اخلاق بزرگ آراست؛ اخلاقی که او به سبب آن بر اهل آسمانها و زمین برتری یافت و به وسیلۀ آن از ستارگان مقامش فراتر رفت. (﴿فَسَوۡفَ يَعۡلَمُونَ﴾) پس آنها زشتی گناهان و سرانجام جرمشان را بعدها خواهند دانست.
* * *