16. نحل آیه 9

بر الله است که راهِ راست [= اسلام] را [به بند‌گانش بنمایاند] و برخی از آن [راه‌ها] بیراهه است؛ و اگر [الله] می‌خواست، همۀ شما را هدایت می‌کرد.

خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ بِالْحَقِّ تَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ آسمانها و زمين را به حق آفريده است. او از آنچه شريکش مي سازند برتر و والاتر است.
خَلَقَ الإِنسَانَ مِن نُّطْفَةٍ فَإِذَا هُوَ خَصِيمٌ مُّبِينٌ انسان را از نطفه اي آفريده است، آنگاه ستيزه جويي آشکار است.
وَالأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَكُمْ فِيهَا دِفْءٌ وَمَنَافِعُ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ و چهارپايان را براي شما آفريده که در آنها برايتان وسيلۀ گرما و بهره هايي ديگر است، واز آنها مي خوريد.
وَلَكُمْ فِيهَا جَمَالٌ حِينَ تُرِيحُونَ وَحِينَ تَسْرَحُونَ و برايتان در آنها زيبايي است وقتيکه آنها را (شامگاهان از چرا) باز مي آوريد و آنگاه که آنها را (بامدادن به چرا) روانه مي کنيد.
وَتَحْمِلُ أَثْقَالَكُمْ إِلَى بَلَدٍ لَّمْ تَكُونُواْ بَالِغِيهِ إِلاَّ بِشِقِّ الأَنفُسِ إِنَّ رَبَّكُمْ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ و بارهايتان را به شهر و سرزميني حمل مي کنند که جز با رنج فراوان بدان نمي رسيد ، بي گمان پروردگارتان رئوف و مهربان است.
وَالْخَيْلَ وَالْبِغَالَ وَالْحَمِيرَ لِتَرْكَبُوهَا وَزِينَةً وَيَخْلُقُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ و اسب ها و قاطرها و الاغها را آفريده تا بر آنها سوار شويد و زينتي باشند (براي شما)، و چيزهايي (ديگر) مي آفريند که شما نمي دانيد.
وَعَلَى اللّهِ قَصْدُ السَّبِيلِ وَمِنْهَا جَآئِرٌ وَلَوْ شَاء لَهَدَاكُمْ أَجْمَعِينَ (و هدايت مردمان به) راه راست بر خدا است، و برخي از آن( راهها) بيراهه و کژ است، و اگر (خدا) مي خواست همۀ شما را هدايت مي کرد.
(3) این سوره، سورۀ نعمت‌ها نامیده می‌شود؛ زیرا خداوند در آغاز آن، اصول و پایه‌های برخورداری از نعمت‌ها را بیان نموده و در آخر نیز، مکمل نعمت‌ها را ذکر کرده است. پس خبر داده که او آسمان‌ها و زمین را به حق آفریده است، تا بندگان از راه تأمل در آفرینش آسمان‌ها و زمین، به عظمت آفرینندۀ آن و صفت‌های کمالی که دارد، پی برده، و بدانند که او آسمان‌ها و زمین را آفریده است تا بندگانش در آن سکنی گزیده و طبق آموزه‌های شریعت و رهنمودهای پیامبران، وی را پرستش نمایند. بنابراین خودش را از شرک مشرکان منزه قرارداد، و فرمود: (﴿تَعَٰلَىٰ عَمَّا يُشۡرِكُونَ﴾) او از شرک مشرکان منزه و بالاتر و برتر است؛ زیرا او، معبود به حق و خدای راستین است که عبادت و محبت و کرنش فقط سزاوار اوست. و چون آفرینش آسمان‌ها و زمین را بیان کرد، آنچه را که در زمین و آسمان‌ها آفریده است نیز بیان نمود، و نخست از شریف‌ترین و بهترینِ آنها آغاز کرد، و فرمود:

(4) (﴿خَلَقَ ٱلۡإِنسَٰنَ مِن نُّطۡفَةٖ﴾) انسان را از نطفه‌ای آفرید، و او را پرورش داد تا تبدیل به انسان کاملی ‌شد، و تمام اعضای ظاهری و باطنی‌اش کامل ‌گردید، و او را از نعمت‌های فراوانش برخوردار ساخت تا به کمال مطلوب برسد. اما به‌ناگاه به خود می‌نازد و افتخار می‌کند. (﴿فَإِذَا هُوَ خَصِيمٞ مُّبِينٞ﴾) احتمال دارد که معنی‌اش این باشد که انسان ناگهان دشمن پروردگارش می‌شود و به او کفر می‌ورزد و با پیامبرانش مجادله می‌نماید و آیات خدا را تکذیب می‌کند، و آفرینش نخستین، ونعمت‌هایی را که خداوند به او ارزانی نموده است، فراموش می‌کند، و از نعمت‌هایی که خداوند به او داده است، در راستای نافرمانی وی استفاده می‌نماید. و احتمال دارد که معنی‌اش این باشد که خداوند انسان را از نطفه پدید آورده و او را همچنان از حالتی به حالتی دیگر در می‌آورد تا اینکه عاقل و سخنگو و دارای ذهن و فکر می‌گردد و مجادله و جر و بحث می‌نماید. پس انسان باید سپاسگزار پروردگارش باشد که او را به این مرتبه از کمال و تعالی رسانیده است؛ مرتبه‌ای که برای او ممکن نبود بدان دست یابد.
(5) (﴿وَٱلۡأَنۡعَٰمَ خَلَقَهَا﴾) وچهارپایان را برای شما، و به خاطر منافع و مصلحت‌هایتان آفریده است. از جمله منافعِ بزرگِ چهارپایان یکی این است که (﴿لَكُمۡ فِيهَا دِفۡءٞ﴾) در آن، برای شما وسیلۀ گرماست؛ چرا که از پشم و مو و پوست آن، برای خود لباس و رختخواب تهیه می‌کنید. (﴿وَمَنَٰفِعُ وَمِنۡهَا تَأۡكُلُونَ﴾) و برایتان در آنها، بهره‌های دیگری است و از گوشت آنها می‌خورید.
(6) (﴿وَلَكُمۡ فِيهَا جَمَالٌ حِينَ تُرِيحُونَ وَحِينَ تَسۡرَحُونَ﴾) و برایتان در حرکت و سکون آنها، و هنگامی که به چرا می‌روند، و هنگام غروب که از صحرا باز می‌گردند، زیبایی است؛ و این زیبایی، عاید حیوانات نمی‌شود. به درستی که شما با آن، خود را می‌آرایید، همچنان‌که به‌وسیلۀ لباس‌ها و اولاد و مال‌هایتان، خود را می‌آرایید، و از این کار به شگفتی در می‌افتید.
(7) (﴿وَتَحۡمِلُ أَثۡقَالَكُمۡ إِلَىٰ بَلَدٖ لَّمۡ تَكُونُواۡ بَٰلِغِيهِ إِلَّا بِشِقِّ ٱلۡأَنفُسِ﴾) و شما و بارهای سنگینتان را، به شهر وسرزمینی حمل می‌کنند که جز با رنج دادنِ فراوانِ خویشتن، به آن نمی‌رسیدید، اما خداوند آنها را برایتان رام کرد، پس برخی از این چهارپایان را سوار می‌شوید، و با برخی بارهایتان را حمل می‌کنید، تا خود را به شهرهای دور و سرزمین‌های پهناور برسانید. (﴿إِنَّ رَبَّكُمۡ لَرَءُوفٞ رَّحِيمٞ﴾) بی‌گمان پروردگارتان رئوف و مهربان است؛ زیرا آنچه را که بدان نیاز دارید، برایتان مسخر نموده است. پس آن‌گونه که شایستۀ شکوه وعظمت و گستردگیِ جود و احسانش است، او را ستایش می‌گوییم.
(8) (﴿وَٱلۡخَيۡلَ وَٱلۡبِغَالَ وَٱلۡحَمِيرَ لِتَرۡكَبُوهَا وَزِينَةٗ﴾) و اسب‌ها و قاطرها و الاغ‌ها را برایتان آفرید، ومسخّر شما نمود تا بر آنها سوار شوید، و زینتی باشند برایتان؛ یعنی گاهی از آنها برای سواری استفاده کنید، و گاهی برای زیبایی به کار گیرید. و نفرمود: تا از آنها برای خوردن استفاده ‌کنید؛ زیرا خوردن الاغ و قاطر، حرام است. و اغلب از اسب، برای خوردن استفاده به‌عمل نمی‌آید، و از ذبحِ آن نهی می‌شود، تا نسل آن منقرض نگردد. در صحیحین [مسلم و بخاری] آمده است که پیامبر صلی الله علیه وسلم خوردن گوشت اسب را مجاز شمرده است. (﴿وَيَخۡلُقُ مَا لَا تَعۡلَمُونَ﴾) و برای حمل و نقل و طی کردن مسافتِ شما، چیزهایی می‌آفریند که نمی‌دانید. و آن عبارت از ابزار و وسایلی است که بعد از نزول قرآن آفریده شده است، و انسان‌ها از آن برای حمل و نقل در دریا و خشکی و هوا استفاده می‌نمایند، و آنها را در راستای منافع و مصلحت‌های خود به کار می‌گیرند. خداوند آن چیزها را به طور مشخص در کتاب خود نام نبرد؛ زیرا پروردگار فقط چیزهایی را در کتابش نام می‌برد، که بندگان آنها را می‌شناسند. و یا مانند آن را دیده و می‌شناسند. اما چیزی که مشابه ندارد، چنانچه خداوند به ذکر آن در قرآن مبادرت می‌ورزید، بندگان آن را نمی‌شناختند، و مرادِ آن را درک نمی‌کردند. بنابراین خداوند اصلی جامع را ذکر می‌کند که هر آنچه بندگان آن را می‌دانند و یا نمی‌دانند، در آن داخل می‌گردد. برای نمونه در قرآن از نعمات بهشت سخن رفته، و فقط از چیزهایی سخن به میان آمده است که ما آن و یا مشابهش‌را می‌شناسیم، مانند خرما و انگور و انار. اما زیباترین چیزی که شبیه و مانندی برای آن نمی‌یابیم، در فرمودۀ خداوند است: (﴿فِيهِمَا مِن كُلِّ فَٰكِهَةٖ زَوۡجَانِ﴾) در آن دو [بهشت] از هر میوه‌ای دو نوع وجود دارد. پس همچنین در اینجا سواری‌هایی را بیان کرد که ما آنها را می‌شناسیم، مانند اسب و قاطر و الاغ و شتر و کشتی‌ها، اما بقیۀ سواری‌ها را در این گفتۀ خویش خلاصه نمود: (﴿وَيَخۡلُقُ مَا لَا تَعۡلَمُونَ﴾) . وقتی خداوند راه حسی را بیان کرد و فرمود: خداوند برای بندگانش سواری‌هایی از قبیل: شتر و غیره آفرید که مسافت‌ها را با آن طی می‌نمایند، راه معنوی را نیز بیان کرد، که بندگانش را به او می‌رساند، و فرمود:

(9) (﴿وَعَلَى ٱللَّهِ قَصۡدُ ٱلسَّبِيلِ﴾) و بیان راه راست که نزدیک‌ترین و کوتاه ترین راه است، و مردم را به خدا و به پاداش الهی می‌رساند، بر خداست. اما راهی که با «صراط مستقیم» مخالف باشد، عقیده و اعمال آدمی را به کژی و انحراف کشانده و انسان را از خدا بیگانه نموده، و به سرای بدبختی و شقاوت می‌رساند. پس هدایت یافتگان، به حکم خداوند، راه راست را در پیش گرفته؛ اما گمراهان از آن منحرف شده و به بیراهه می‌روند.(﴿وَلَوۡ شَآءَ لَهَدَىٰكُمۡ أَجۡمَعِينَ﴾) و اگر می‌خواست، همۀ شما را هدایت می‌کرد. او به فضل و کرم خویش، برخی را هدایت نموده؛ و برخی دیگر را هدایت نکرده است. و این بر اساس حکمت و انصاف اوست.

بر خداست كه راه راست را بنمايد. از ميان راه‌ها نيز راهى است منحرف. اگر خدا مى‌خواست، همه شما را هدايت مى‌كرد

و بر خداست كه راه راست را نشان دهد، و برخى راه‌ها منحرف است، و اگر خدا مى‌خواست مسلما همه شما را [به اجبار] هدايت مى‌كرد

و [بیان‌] راه میانه با خداوند است، و بعضی از آن [راهها] بیراهه است، و اگر می‌خواست همگی شما را هدایت می‌کرد

و قرار دادن راه راست [برای هدایت بندگان به سوی سعادت ابدی] فقط برعهده خداست، و برخی از این راه ها کج و منحرف است [که حرکت در آن شما را از سعادت ابدی محروم می کند]، و اگر خدا می خواست همه شما را [به طور اجبار] به راه راست هدایت می کرد

و بر خداست بیان راه عدل و راستی، و بعضی راهها جور و ناراستی است. و اگر خدا می‌خواست (بدون آزمایش بلکه به جبر) شما را همگی به راه هدایت (و جنّت) می‌کشید (لیکن این خلاف مصلحت و نظام الهی است)

و بر خداست رهنمائی به راه راست و از آن است کج‌رونده و اگر می‌خواست هدایت می‌کرد شما را همگی‌

و نمودن راه راست بر عهده خداست، و برخى از آن [راهها] كژ است، و اگر [خدا] مى‌خواست مسلماً همه شما را هدايت مى‌كرد

و نمودن راه راست [تنها] بر عهده‌ی خداست. و برخی از راه‌ها بیراهه است. و اگر (خدا) بخواهد بی‌گمان همگی‌تان را هدایت می‌کند

و بر خداست که راه میانه [و مستقیم را به مردم نشان دهد،] و برخى از راه‌ها منحرف است. و اگر خداوند بخواهد، همه‌ی شما را [به اجبار] هدایت مى‌کند. [ولى سنت خداوند بر آزاد گذاشتن انسان‌هاست]

(هدایت مردمان به) راه راست بر خدا است، (راهی که منتهی به خیر و حق می‌گردد)، و برخی از راهها منحرف و بیراهه است (و منتهی به خیر و حق نمی‌گردد). و اگر خدا می‌خواست همه‌ی شما را (به اجبار به راه راست) هدایت می‌کرد (و نعمت اختیار و آزادی اراده و انتخاب را به شما انسانها نمی‌داد، و لذا همچون حیوانات راهی را بیشتر نمی‌پیمودید و ترقّی و تکاملی پیدا نمی‌کردید)

و بر خداست که راه راست را (به بندگان) نشان دهد؛ امّا بعضی از راه‌ها بیراهه است! و اگر خدا بخواهد، همه شما را (به اجبار) هدایت می‌کند (؛ ولی اجبار سودی ندارد)

و [نمودن‌] راه راست بر خداست، و برخى از آنها- راه‌ها- كج است. و اگر خدا مى‌خواست همه شما را راه مى‌نمود