وَمَا نَتَنَزَّلُ إِلَّا بِأَمْرِ رَبِّكَ لَهُ مَا بَيْنَ أَيْدِينَا وَمَا خَلْفَنَا وَمَا بَيْنَ ذَلِكَ وَمَا كَانَ رَبُّكَ نَسِيًّا و [ما فرشتگان] جز به فرمان پروردگارت فرود نمي آييم، از آن اوست آنچه پيش روي ما و آنچه پشت سر ما و آنچه ميان اين دو است، و پروردگارت فراموشکار نبوده است.
رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا فَاعْبُدْهُ وَاصْطَبِرْ لِعِبَادَتِهِ هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِيًّا پروردگار آسمانها و زمين و آنچه در ميان اين دو است، پس او را پرستش کن، و بر عبادت او پايداري ورز، آيا همتايي براي او مي شناسي؟
(64) مدّتی جبرئیل نزد پیامبر نیامد، وقتی جبرئیل مجددا نازل شد [پیامبر صلی الله علیه وسلم] به او گفت: «اگر بیشتر از این نزد ما می آمدی، بهتر بود» چون پیامبر به او علاقه داشت، و از جدایی او غمگین میشد، و قلبش با فرود آمدن او مطمئن میشد. پس خداوند بر زبان جبرئیل به پیامبر فرمود: (﴿وَمَا نَتَنَزَّلُ إِلَّا بِأَمۡرِ رَبِّكَ﴾) و ما جز به فرمان پروردگارت فرود نمیآییم؛ یعنی ما اختیاری نداریم، اگر دستور داده شویم، شتابان فرمان را اجرا میکنیم، و هرگز از دستور خدا سرپیچی نمیکنیم، چنانکه خداوند متعال در مورد فرشتگان فرموده است:﴿لَّا يَعۡصُونَ ٱللَّهَ مَآ أَمَرَهُمۡ وَيَفۡعَلُونَ مَا يُؤۡمَرُونَ﴾ از فرمانی که خداوند به آنها میدهد، سرپیچی نمیکنند؛ و آنچه را که به آن دستور داده میشوند، انجام میدهند. پس ما بندگانی مأمور هستیم. (﴿لَهُۥ مَا بَيۡنَ أَيۡدِينَا وَمَا خَلۡفَنَا وَمَا بَيۡنَ ذَٰلِكَ﴾) از آن اوست آنچه پیش روی ما و آنچه پشت سر ما و آنچه میان این دو است؛ یعنی کارهای گذشته و آینده و حال، اینجا و آنجا و همه جا از آنِ خداوند متعال است. پس روشن شد که همۀ امور از آنِ خداوند میباشد، و ما بندگانی هستیم که در اختیار او قرار داریم. بنابراین مسئلۀ اصلی این است که آیا حکمت الهی این کار را اقتضا مینماید یا نه؟! پس اگر حکمت او کاری را اقتضا نماید، آن را اجرا میکند؛ و اگر حکمت الهی آن کار را اقتضا نکند، آن را به تاخیر میاندازد. بنابراین فرمود: (﴿وَمَا كَانَ رَبُّكَ نَسِيّٗا﴾) و پروردگارت فراموشکار نبوده و نیست تا تو را فراموش کند. چنانکه خداوند متعال فرموده است:﴿مَا وَدَّعَكَ رَبُّكَ وَمَا قَلَىٰ﴾ پروردگارت تو را رها نکرده و دشمن نداشته است، بلکه همواره امور تو را مورد توجه قرار داده، و بهترین بهرهها و تدابیر بزرگش را به تو اختصاص میدهد؛ یعنی چنانچه جبرئیل از موعد همیشگی تأخیر کند، نباید تو غمگین شوی، و نباید این امر بر شما سنگینی کند، و بدان که خداوند این را خواسته است، چون در این حکمتی وجود دارد.
(65) سپس بر اینکه علم الهی فراگیر است، و فراموشکار نیست، دلیل ارائه کرد و فرمود: (﴿رَّبُّ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ﴾) او پروردگار آسمانها و زمین است.پس ربوبیّت او، آسمانها و زمین را فرا گرفته است. و اینکه بر آسمانها و زمین، بهترین و کاملترین نظم حکمفرماست و هیچ غفلت و فراموشکاری و بیهودگی در آنها دیده نمیشود، دلیل قاطعی بر علم و آگاهی فراگیر الهی است. پس به سود توست که خودت را به این دلیل مشغول نکنی؛ چراکه بهرهای از آن عائدت نمیگردد، و آن چیز که باید خود را بدان مشغول نمایی و برایت مفید میباشد، عبادت خدای یگانه است که همتا و شریکی ندارد. (﴿وَٱصۡطَبِرۡ لِعِبَٰدَتِهِۦ﴾) و بر عبادت او شکیبا باش؛ یعنی نفس خود را بر آن استوار گردان، و با آن مجاهده کن، و عبادت را به کاملترین صورت و درحدّ توان خویش انجام بده؛ زیرا پرداختن به عبادت خدا، سبب میشود که آدمی رشتۀ وابستگیاش با همۀ خواستهها قطع گردد، و به عبادت سرگرم شود. چنانکه خداوند متعال فرموده است:﴿وَلَا تَمُدَّنَّ عَيۡنَيۡكَ إِلَىٰ مَا مَتَّعۡنَا بِهِۦٓ أَزۡوَٰجٗا مِّنۡهُمۡ زَهۡرَةَ ٱلۡحَيَوٰةِ ٱلدُّنۡيَا لِنَفۡتِنَهُمۡ فِيهِ﴾ و به زیباییهای دنیا -که آنان را از آن بهره مند ساختهایم تا به عذاب و فتنهشان مبتلا کنیم- چشم مدوز. و در ادامه میفرماید:﴿وَأۡمُرۡ أَهۡلَكَ بِٱلصَّلَوٰةِ وَٱصۡطَبِرۡ عَلَيۡهَا﴾ و خانوادهات را به خواندن نماز فرمان ده، و بر آن شکیبایی کن. (﴿هَلۡ تَعۡلَمُ لَهُۥ سَمِيّٗا﴾) آیا برای خداوند، همتا و همنام و همانندی از میان مخلوقات میشناسی؟! و این استفهام، به معنی نفی است و عقلاً جواب آن معلوم است؛ یعنی برای خداوند همنام و همتایی نخواهی یافت، و او از همه جهات بینیاز است، و دیگران از هر جهت نیازمندند، و کامل کسی است که از تمام جهات دارای کمال مطلق است؛ و غیر از او، ناقص هستند، و کمالی در آنها یافت نمیشود به جز آنچه که خداوند به آنها بخشیده است. پس این، دلیل قاطعی است بر اینکه تنها خداوند سزاوار عبادت و بندگی است، و پرستش و بندگی او، حق است؛ و عبادت و پرستش افراد و چیزهای دیگر، باطل میباشد. بنابراین دستور داد تا تنها و فقط او پرستش شود، و برآن شکیبایی و مداومت صورت گیرد؛ زیرا او تنها و یکتا است، وبسیار باعظمت بوده، و از نامهای نیکو برخوردار است.