2. بقره آیه 167

و [در آن هنگام،] کسانی که [در دنیا از رهبران گمراهگر] پیروی کرده بودند می‌گویند: «کاش بازگشتی [به دنیا] برای ما بود تا همان گونه که آنان از ما بیزاری جستند [ما نیز] از آنها بیزاری می‌جستیم». الله اینچنین رفتارشان را که مایۀ حسرتشان است به آنان نشان می‌دهد و [کافران] هرگز از آتش [دوزخ] بیرون نخواهند آمد.

وَمِنَ النَّاسِ مَن يَتَّخِذُ مِن دُونِ اللّهِ أَندَاداً يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللّهِ
وَالَّذِينَ آمَنُواْ أَشَدُّ حُبًّا لِّلّهِ وَلَوْ يَرَى الَّذِينَ ظَلَمُواْ إِذْ يَرَوْنَ
الْعَذَابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلّهِ جَمِيعاً وَأَنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعَذَابِ ، و دسته اي از
مردم هستند که همتاياني براي خدا مي گيرند و آنها را مانند خدا دوست مي دارند، و آنانکه ايمان دارند
خداوند را بيشتر و سخت تر دوست دارند. و اگر کساني که ستم کرده اند عذاب را ببينند، دريابند که همه
قدرت از آن خداست و خداوند سخت کيفر است.
إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُواْ مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُواْ وَرَأَوُاْ الْعَذَابَ
وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ الأَسْبَابُ، کساني که پيروي شده اند از کساني که پيروي کرده اند بيزاري جويند
و عذاب را مشاهده کنند و پيوند ميانشان گسسته شود.
وَقَالَ الَّذِينَ اتَّبَعُواْ لَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَمَا تَبَرَّؤُواْ
مِنَّا كَذَلِكَ يُرِيهِمُ اللّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِمْ وَمَا هُم بِخَارِجِينَ مِنَ
النَّارِ، و کساني که پيروي کرده اند، مي گويند: اگر براي ما بازگشتي بود
از آنها بيزاي مي جستيم، همان گونه که از ما بيزازي چستند اين چنين خداوند کردارهايشان را به گونه
اي حسرت زا به ايشان نشان مي دهد و آنان بيرون روندگانِ از آتش نيستند.
(165 - 167) این آیه، ارتباط بسیار زیبایی با آیۀ پیش دارد؛ زیرا خداوند
متعال در آیۀ قبل، یگانگی خود و دلایل قاطع و روشن آن را که آدمی را به علم یقین می‌‎رساند، بیان
داشت. و در اینجا ذکر نمود: (﴿وَمِنَ ٱلنَّاسِ﴾) و
دسته‎ای از مردم هستند که با وجود این بیان کامل، (﴿يَتَّخِذُ مِن دُونِ ٱللَّهِ أَندَادٗا﴾) برای
خداوند همتایان و همگونانی بر می‎گیرند و در عبادت و محبت و طاعت و تعظیم، آنها را با خدا برابر
قرار می‎دهند. و هرکس بعد از اقامۀ حجت و بیان توحید این‌گونه باشد، بداند که مخالف خداست و با او
مبارزه می‎کند و از اندیشیدن در آیات او و تأمل در آفریده‎هایش روی گردان است. پس او کوچک‌ترین عذری
در این مورد ندارد، و کیفر و عذاب شدید برای اوست. اینهایی که برای خداوند همتایانی قرار می‌دهند،
آن معبودان دروغین را در آفریدن و روزی دادن و تدبیر امور با خداوند همتا و برابر نمی‌دانند، بلکه
آنها را در عبادت همتا و برابر با خداوند قرار می‌دهند و آنها را عبادت می‎کنند تا آنان را به خدا
نزدیک نمایند. و (﴿مَن يَتَّخِذُ﴾) دلیلی است بر اینکه خداوند هیچ همتایی
ندارد، بلکه مشرکان بعضی از مخلوقات را همتایان او قرار می‌دهند، همتایانی دروغین و اسم‌هایی بدون
مسمّی و محتوا. همان‌گونه که خداوند متعال فرموده است:﴿وَجَعَلُواۡ لِلَّهِ شُرَكَآءَ قُلۡ سَمُّوهُمۡۚ أَمۡ تُنَبِّ‍ُٔونَهُۥ بِمَا لَا يَعۡلَمُ فِي ٱلۡأَرۡضِ أَم بِظَٰهِرٖ مِّنَ ٱلۡقَوۡلِ﴾[الرعد: 33]«و برای خداوند انبازانی قرار دادند. بگو: «آنها را نام ببرید.» آیا خداوند را از چیزی آگاه می‎کنید که در
زمین است و او نمی‎داند؟ یا سخنی سطحی [و پوچ] می‌گویید؟!» ﴿إِنۡ هِيَ إِلَّآ أَسۡمَآءٞ سَمَّيۡتُمُوهَآ أَنتُمۡ وَءَابَآؤُكُم مَّآ أَنزَلَ ٱللَّهُ بِهَا مِن سُلۡطَٰنٍۚ إِن يَتَّبِعُونَ إِلَّا ٱلظَّنَّ﴾[النجم: 23]«این [بت‌ها] نام‌هایی بیش نیستند که شما و پدران‏تان نام‏گذاری کرده‌اید [و] خداوند دلیلی بر [حقّانیت] آنها نازل نفرموده است. [آنان] پیروی نمی‎کنند مگر از گمان». پس مخلوق، همتای خداوند نیست؛
چون خداوند آفریننده است و غیر از او، مخلوق و آفریده. پروردگار روزی دهنده است و غیر او روزی داده
می‎شوند. خداوند بی‎نیاز است و شما نیازمند. او از هر جهت کامل است و بندگان از هر نظر ناقص. خداوند
نفع دهنده و ضرر دهنده است و مخلوق نمی‎تواند سود یا زیانی برساند و هیچ چیزی در اختیار او نیست.
پس، باطل بودن سخن کسی که معبود و همتایانی برای خدا قرار می‌دهد، معلوم شد؛ و فرق نمی‌کند که آن
معبود و همتا، چه چیز و چه‌کسی باشد؛ خواه فرشته یا پیامبری باشد و یا فردی صالح و شایسته یا بتی، و
یا هر چیز دیگری. و به یقین دانسته شد که خداوند، سزاوار محبت کامل و کرنش کامل است. بنابراین خداوند مؤمنان را ستایش نموده و می‌فرماید: (﴿وَٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاۡ أَشَدُّ حُبّٗا لِّلَّهِ﴾) یعنی
محبت مؤمنان برای خدا، بیشتر از دوست داشتن کسانی است که با خداوند همتایانی قرار می‎دهند و آنان را
دوست می‌دارند؛ چون مؤمنان، دوستی‎ خود را خالص برای خداوند قرار داده‎اند، اما آنها در دوستی خود،
شریک گرفته‎اند. مؤمنان کسی را دوست دارند که به حقیقت شایستۀ محبت است، کسی که محبت او عین صلاح
بنده و سعادت و رستگاری اوست. اما مشرکان کسی را به دوستی گرفته‎اند که سزاوار هیچ محبتی نیست و
محبت آن، عین بدبختی و فساد و از هم پاشیدن امور می‎باشد. بنابراین خداوند مشرکان را تهدید نموده و می‌فرماید: (﴿وَلَوۡ يَرَى ٱلَّذِينَ ظَلَمُوٓاۡ﴾) واگر کسانی که با قرار دادن همتا برای
خدا و فرود آوردن سر تسلیم در برابر غیر او به خود ستم کرده، و از طریق بازداشتن مردم از راه خدا و
تلاش برای زیان رساندن به مردم، به آنان ستم کرده‎اند، (﴿إِذۡ يَرَوۡنَ ٱلۡعَذَابَ﴾) در
روز قیامت، عذاب را با چشم‏های‏شان مشاهده کنند، (﴿أَنَّ ٱلۡقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِيعٗا وَأَنَّ ٱللَّهَ شَدِيدُ ٱلۡعَذَابِ﴾) به
یقین خواهند دانست که تمام قدرت و توانایی‏ها از آن خداست و همتایانی که آنها برای خدا گرفته‎اند
هیچ قدرتی ندارند. پس درآن روز، ناتوانی و عجز چیزهایی که با خدا شریک ‎گرفته‌اند برای آنها روشن
می‎شود، نه آن‌گونه که در دنیا بر آنان مشتبه شده بود و گمان می‌بردند که اینها اختیاری دارند؛ و
آنان را به خدا نزدیک می‎کنند. اما گمان‏شان نادرست از آب در آمد و باعث ناکامی آنها شد و تلاش آنان
باطل گردید و کیفر شدید بر آنان واجب گردید. و همتایانی که برای خدا شریک قرار دادند، نه تنها چیزی
را از آنها دور نکرده و به اندازۀ ذره‎ای به آنها سودی نرساندند، بلکه آنها را متضرر ساختند. و
پیروی شدگان از پیروی کنندگان بیزاری ‎جویند و پیوند‌ِ میان آنها قطع گردد؛ چون پیوند و ارتباط آنها
به خاطر غیر خدا و برخلاف دستورات او و پیوندی باطل بود. بنابراین اعمال‏شان که امید آن را داشتند
نفع و نتیجه‌ای برای آنان در بر داشته باشد، نابود ‌گشته و احوال‏شان از هم پاشیده شده و در
می‌یابند که دروغگو بوده‎اند. و کارهایی که انجام می‌دادند، مایۀ حسرت و پشیمانی آنان شده و برای
همیشه در جهنم خواهند ماند و هرگز از آن بیرون نمی‎آیند. آیا زیانی بزرگ‌تر از این وجود دارد؟! این
بدان سبب است که آنها از باطل پیروی کردند و به چیزی امید بستند که امیدی در آن نیست و به جایی چنگ
زدند که مستمسک خوبی نبود، پس اعمال آنها باطل گردید. و چون اعمال‏شان باطل گردید، انگشت حسرت به
دهان گرفتند و بسیار متضرر شدند. به خلاف کسانی که به خداوند، پادشاه حق و آشکار، دل بستند و اعمال
خود را خالصانه برای او انجام دادند و به نفع و سود او امید بستند، پس به‌راستی چنین کسانی حق را در
جای خود قرار دادند. بنابراین اعمال آنان حق و صحیح و استوار است و نتیجۀ اعمال خود را کسب نموده و
پاداش خویش را نزد پروردگارشان بدون هیچ کم و کاستی دریافت می‌دارند. خداوند متعال فرموده است:﴿ٱلَّذِينَ كَفَرُواۡ وَصَدُّواۡ عَن سَبِيلِ ٱللَّهِ أَضَلَّ أَعۡمَٰلَهُمۡ وَٱلَّذِينَ ءَامَنُواۡ وَعَمِلُواۡ ٱلصَّٰلِحَٰتِ وَءَامَنُواۡ بِمَا نُزِّلَ عَلَىٰ مُحَمَّدٖ وَهُوَ ٱلۡحَقُّ مِن رَّبِّهِمۡ كَفَّرَ عَنۡهُمۡ سَيِّ‍َٔاتِهِمۡ وَأَصۡلَحَ بَالَهُمۡ ذَٰلِكَ بِأَنَّ ٱلَّذِينَ كَفَرُواۡ ٱتَّبَعُواۡ ٱلۡبَٰطِلَ وَأَنَّ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواۡ ٱتَّبَعُواۡ ٱلۡحَقَّ مِن رَّبِّهِمۡۚ كَذَٰلِكَ يَضۡرِبُ ٱللَّهُ لِلنَّاسِ أَمۡثَٰلَهُمۡ﴾[محمد: 1-2]«آن کسانی که کفر ورزیدند و [مردم ‌را] از راه خدا باز داشتند، [خدا] اعمال آنها را نابود خواهد کرد. و آنان که ایمان آوردند و کردار شایسته انجام دادند و به آنچه بر محمد فرو فرستاده شده، ایمان آوردند- [که] آن حق و از جانب پروردگارشان می‎باشد- خداوند گناهان‏شان را محو می‎سازد و حال‏شان را اصلاح می‎نماید. این بدان جهت است کسانی که کفر ورزیدند، از باطل پیروی کردند و کسانی که ایمان آوردند از همان حق -که از جانب پروردگارشان است- پیروی کردند. این‌چنین خداوند برای مردم مثال‌های‏شان را بیان می‎دارد».
ودر این هنگام پیروان آرزو می‎کنند به دنیا بازگردانده شوند، تا به خدا شرک نورزند و خالصانه خدا را
بپرستند و از پیروی شدگان بیزاری بجویند. اما این بسیار بعید است، چرا که فرصت از دست رفته است، و
اکنون مهلت و فرصتی وجود ندارد. اما با این وجود، آنها دروغ می‎گویند، و اگر به دنیا باز گردانده
شوند، دوباره به آنچه از آن نهی شده‎اند روی می‎آورند:﴿كَلَّآ إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَآئِلُهَا﴾
نه، چنین نیست، بلکه این سخنی است که آنها ‎گویندۀ آن هستند و آرزویی است که از روی خشم و نفرت از
پیروی شدگان -که از آنان و گناه‏شان بیزاری جسته‎اند- آروز می‎کنند. و شیطان که در رأس پیروی شدگان
است وقتی کار به پایان می‎رسد، می‎گوید:﴿إِنَّ ٱللَّهَ وَعَدَكُمۡ وَعۡدَ ٱلۡحَقِّ وَوَعَدتُّكُمۡ فَأَخۡلَفۡتُكُمۡۖ وَمَا كَانَ لِيَ عَلَيۡكُم مِّن سُلۡطَٰنٍ إِلَّآ أَن دَعَوۡتُكُمۡ فَٱسۡتَجَبۡتُمۡ لِيۖ فَلَا تَلُومُونِي وَلُومُوٓاۡ أَنفُسَكُم﴾[ابراهیم: 22]«همانا خداوند به شما وعدۀ راستین و حق داد؛ و من هم به شما وعده دادم، اما خلاف وعده کردم؛ و من قدرتی بر شما نداشتم، جز اینکه شما را فرا خواندم و شما اجابت کردید. پس من را سرزنش نکنید بلکه خودتان را سرزنش کنید».
و پیروی شدگان از پیروی کنندگان بیزاری ‎جویند و پیوند‌ِ میان آنها قطع گردد؛ چون پیوند و ارتباط
آنها به خاطر غیر خدا و برخلاف دستورات او و پیوندی باطل بود. بنابراین اعمال‏شان که امید آن را
داشتند نفع و نتیجه‌ای برای آنان در بر داشته باشد، نابود ‌گشته و احوال‏شان از هم پاشیده شده و در
می‌یابند که دروغگو بوده‎اند. و کارهایی که انجام می‌دادند، مایۀ حسرت و پشیمانی آنان شده و برای
همیشه در جهنم خواهند ماند و هرگز از آن بیرون نمی‎آیند. آیا زیانی بزرگ‌تر از این وجود دارد؟! این
بدان سبب است که آنها از باطل پیروی کردند و به چیزی امید بستند که امیدی در آن نیست و به جایی چنگ
زدند که مستمسک خوبی نبود، پس اعمال آنها باطل گردید. و چون اعمال‏شان باطل گردید، انگشت حسرت به
دهان گرفتند و بسیار متضرر شدند. به خلاف کسانی که به خداوند، پادشاه حق و آشکار، دل بستند و اعمال
خود را خالصانه برای او انجام دادند و به نفع و سود او امید بستند، پس به‌راستی چنین کسانی حق را در
جای خود قرار دادند. بنابراین اعمال آنان حق و صحیح و استوار است و نتیجۀ اعمال خود را کسب نموده و
پاداش خویش را نزد پروردگارشان بدون هیچ کم و کاستی دریافت می‌دارند. خداوند متعال فرموده است:﴿ٱلَّذِينَ كَفَرُواۡ وَصَدُّواۡ عَن سَبِيلِ ٱللَّهِ أَضَلَّ أَعۡمَٰلَهُمۡ وَٱلَّذِينَ ءَامَنُواۡ وَعَمِلُواۡ ٱلصَّٰلِحَٰتِ وَءَامَنُواۡ بِمَا نُزِّلَ عَلَىٰ مُحَمَّدٖ وَهُوَ ٱلۡحَقُّ مِن رَّبِّهِمۡ كَفَّرَ عَنۡهُمۡ سَيِّ‍َٔاتِهِمۡ وَأَصۡلَحَ بَالَهُمۡ ذَٰلِكَ بِأَنَّ ٱلَّذِينَ كَفَرُواۡ ٱتَّبَعُواۡ ٱلۡبَٰطِلَ وَأَنَّ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواۡ ٱتَّبَعُواۡ ٱلۡحَقَّ مِن رَّبِّهِمۡۚ كَذَٰلِكَ يَضۡرِبُ ٱللَّهُ لِلنَّاسِ أَمۡثَٰلَهُمۡ﴾[محمد: 1-2]«آن کسانی که کفر ورزیدند و [مردم ‌را] از راه خدا باز داشتند، [خدا] اعمال آنها را نابود خواهد کرد. و آنان که ایمان آوردند و کردار شایسته انجام دادند و به آنچه بر محمد فرو فرستاده شده، ایمان آوردند- [که] آن حق و از جانب پروردگارشان می‎باشد- خداوند گناهان‏شان را محو می‎سازد و حال‏شان را اصلاح می‎نماید. این بدان جهت است کسانی که کفر ورزیدند، از باطل پیروی کردند و کسانی که ایمان آوردند از همان حق -که از جانب پروردگارشان است- پیروی کردند. این‌چنین خداوند برای مردم مثال‌های‏شان را بیان می‎دارد».
ودر این هنگام پیروان آرزو می‎کنند به دنیا بازگردانده شوند، تا به خدا شرک نورزند و خالصانه خدا را
بپرستند و از پیروی شدگان بیزاری بجویند. اما این بسیار بعید است، چرا که فرصت از دست رفته است، و
اکنون مهلت و فرصتی وجود ندارد. اما با این وجود، آنها دروغ می‎گویند، و اگر به دنیا باز گردانده
شوند، دوباره به آنچه از آن نهی شده‎اند روی می‎آورند:﴿كَلَّآ إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَآئِلُهَا﴾
نه، چنین نیست، بلکه این سخنی است که آنها ‎گویندۀ آن هستند و آرزویی است که از روی خشم و نفرت از
پیروی شدگان -که از آنان و گناه‏شان بیزاری جسته‎اند- آروز می‎کنند. و شیطان که در رأس پیروی شدگان
است وقتی کار به پایان می‎رسد، می‎گوید:﴿إِنَّ ٱللَّهَ وَعَدَكُمۡ وَعۡدَ ٱلۡحَقِّ وَوَعَدتُّكُمۡ فَأَخۡلَفۡتُكُمۡۖ وَمَا كَانَ لِيَ عَلَيۡكُم مِّن سُلۡطَٰنٍ إِلَّآ أَن دَعَوۡتُكُمۡ فَٱسۡتَجَبۡتُمۡ لِيۖ فَلَا تَلُومُونِي وَلُومُوٓاۡ أَنفُسَكُم﴾[ابراهیم: 22]«همانا خداوند به شما وعدۀ راستین و حق داد؛ و من هم به شما وعده دادم، اما خلاف وعده کردم؛ و من قدرتی بر شما نداشتم، جز اینکه شما را فرا خواندم و شما اجابت کردید. پس من را سرزنش نکنید بلکه خودتان را سرزنش کنید».

و آن پيروان گويند: كاش بار ديگر بازمى‌گشتيم، تا آنچنان كه از ما بيزارى جسته‌اند از آنها بيزارى مى‌جستيم. خداوند كردارهايشان را اينچنين مايه حسرتشان سازد و آنان از آتش رهايى نيابند

و پيروان [كفّار] گويند: اى كاش ما را [به دنيا] بازگشتى بود تا از آنها بيزارى مى‌جستيم، همان طور كه آنها از ما بيزارى جستند. بدين‌سان خدا اعمالشان را [به صورت‌] حسرت‌هايى بر آنها مى‌نمايد و آنها از آتش بيرون شدنى نيستند

و پیروان گویند کاش برای ما بازگشتی بود، تا همان گونه که آنان اکنون از ما تبری جستند، ما نیز از آنان تبری می‌جستیم، بدین‌سان خداوند کردارشان را همچون مایه حسرت بدیشان می‌نمایاند، و از آتش دوزخ بیرون آمدنی نیستند

و آنان که [به جای خدا از پیشوایان شرک و کفر] پیروی کردند، گویند: کاش برای ما بازگشتی [به دنیا] بود تا ما هم از آنان بیزاری می جستیم، همان گونه که آنان از ما بیزاری جستند. خدا این گونه اعمالشان را که برای آنان مایه اندوه و دریغ است، به آنان نشان می دهد و اینان هرگز از آتش بیرون آمدنی نیستند

و آن پیروان گویند: کاش دیگر بار به دنیا باز می‌گشتیم و از (اطاعت) اینان بیزاری می‌جستیم چنان که اینها (گرهی از کار ما نگشودند و) از ما بیزاری جستند! این گونه خدا، کردار (زشت جاهلانه) آنها را مایه حسرت و پشیمانی آنان کند و آنها از عذاب آتش جهنّم بیرون شدنی نباشند

و گویند آنان که پیروی کردند کاش ما را بازگشتی می‌بود تا بیزاری می‌جستیم از ایشان بدانسان که بیزاری جستند از ما بدینگونه بنمایدشان خدا کردارهای ایشان را حسرتهائی بر ایشان و نیستند برون‌روندگان از آتش‌

و پيروان مى‌گويند: «كاش براى ما بازگشتى بود تا همان گونه كه [آنان‌] از ما بيزارى جستند [ما نيز] از آنان بيزارى مى‌جستيم.» اين گونه خداوند، كارهايشان را -كه بر آنان مايه حسرتهاست- به ايشان مى‌نماياند، و از آتش بيرون‌آمدنى نيستند

و کسانی که پیروی(شان) کردند، گفتند: «کاش برای ما بازگشتی بود، پس همان گونه که (آنان) از ما بیزاری جستند (ما نیز) از آنان بیزاری می‌جستیم.» این گونه خدا کارهایشان را - که بر آنان (مایه‌ی) حسرت‌هاست - به ایشان نشان می‌دهد و از آتش (هم) بیرون‌شدنی نیستند

و [در آن هنگام] پیروان می‌گویند: «اى کاش بار دیگر [به دنیا] برمى‌گشتیم تا از این پیشوایان بیزارى جوییم، همان‌گونه که آنها [امروز] از ما بیزارى جستند.» بدین­سان خداوند اعمال آنها را که مایه‌ی حسرت آنهاست، به آنها نشان مى‌دهد و هرگز از آتش دوزخ، بیرون نخواهند آمد

و (در این موقع) پیروان می‌گویند: کاش بازگشتی (به دنیا) می‌داشتیم تا از آنان بیزاری جوئیم، همان گونه که آنان (امروزه) از ما بیزاری جستند (و ناآشنایمان نامیدند. آری) این چنین خداوند کردارهایشان را به گونه‌ی حسرت‌زا و اندوهباری نشان ایشان می‌دهد، و آنان هرگز از آتش (دوزخ) بیرون نخواهند آمد

و (در این هنگام) پیروان می‌گویند: «کاش بار دیگر به دنیا برمی‌گشتیم، تا از آنها [= پیشوایان گمراه‌] بیزاری جوییم، آن چنان که آنان (امروز) از ما بیزاری جستند! (آری،) خداوند این چنین اعمال آنها را به صورت حسرت‌زایی به آنان نشان می‌دهد؛ و هرگز از آتش (دوزخ) خارج نخواهند شد

و آنان كه پيروى كردند گويند: كاش ما را بازگشتى مى‌بود تا از آنها بيزارى مى‌نموديم چنانكه از ما بيزارى نمودند. خداوند اينگونه كردارهاشان را مايه پشيمانى و اندوه به آنان مى‌نماياند و هرگز از آتش دوزخ بيرون نيايند