2. بقره آیه 231

و هنگامی که زنان را طلاق [رجعی] دادید و به پایان [روزهای] عدۀ خویش رسیدند، آنان را به شایستگی نگه دارید یا به نیکی و خوبی رهایشان سازید؛ و [همچون دوران جاهلیت،] آنان را به قصد [آزار و] زیان‌رساندن نگه ندارید تا [به حقوقشان] تجاوز کنید؛ و هر کس چنین کند، قطعاً بر خویشتن ستم کرده است؛ و آیات الله را به مسخره نگیرید و نعمتِ الله را بر خود و آنچه را که از کتاب [= قرآن] و حکمت بر شما نازل کرده است و شما را با آن پند می‌دهد به یاد بیاورید و از الله پروا داشته باشید و بدانید که الله به همه چیز داناست.

فَإِن طَلَّقَهَا فَلاَ تَحِلُّ لَهُ مِن بَعْدُ حَتَّىَ تَنكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ فَإِن طَلَّقَهَا
فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَن يَتَرَاجَعَا إِن ظَنَّا أَن يُقِيمَا حُدُودَ اللّهِ وَتِلْكَ
حُدُودُ اللّهِ يُبَيِّنُهَا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ، و اگر آن از طلاق داد، پس براي او حلال نيست
مگر اينکه با شوهري ديگر ازدواج کند، پس اگر شوهر دوم او را طلاق داد، گناهي بر آنها نيست که دوباره
به يکديگر باز گرداند، اگر بدانند به احکام الهي را بر پا مي دارند، اين حدود خداوند است ، آنرا
براي قومي که مي دانند بيان مي کند.
وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النَّسَاء فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ
سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلاَ تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لَّتَعْتَدُواْ وَمَن يَفْعَلْ ذَلِكَ
فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلاَ تَتَّخِذُوَاْ آيَاتِ اللّهِ هُزُوًا وَاذْكُرُواْ نِعْمَتَ اللّهِ
عَلَيْكُمْ وَمَا أَنزَلَ عَلَيْكُمْ مِّنَ الْكِتَابِ وَالْحِكْمَةِ يَعِظُكُم بِهِ وَاتَّقُواْ
اللّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ، و چون زنان را طلاق داديد و به پايان عده
خود نزديک شدند، پس يا آنها را به خوبي نگاه داريد، و يا به خوبي رها کنيد، و هرگز آنان را براي
زيان رساندن به آنها نگاه نداريد تا از حد تجاوز کنيد، و هرکسي چنين کند بر خود ستم کرده است. و
آيات خداوندي را به تمسخر نگيريد، و نعمت هاي خدا را و آنچه از کتاب و سنت بر شما نازل کرده است و
شما را به آن پند مي دهد، به ياد آوريد، و از خدا بترسيد، و بدانيد که خداوند به هر چيزي داناست.
(230) خد‌اوند متعال می‎فرماید: (﴿فَإِن طَلَّقَهَا﴾) یعنی اگر طلاق سوم را د‌اد، (﴿فَلَا تَحِلُّ لَهُۥ مِنۢ بَعۡدُ حَتَّىٰ تَنكِحَ زَوۡجًا غَيۡرَهُۥ﴾) آن
زن برای او حلال نیست، مگر اینکه با مرد‌ی د‌یگر به صورت صحیح ازد‌واج کند، و باید آن مرد با او
آمیزش نماید. و نکاح شرعی به‌طور قطع یک نکاح صحیح است، و عقد و آمیزش هر د‌و د‌ر آن د‌اخل‎اند. و
باید ازد‌واج د‌وم از روی علاقه باشد، و اگر هد‌ف از ازد‌واج د‌وم این باشد که زن برای شوهر اول
حلال گرد‌د، چنین نکاحی صحیح نیست، و زن برای شوهر اول حلال نمی‎گرد‌د. و اگر زن کنیز بود و پس از
طلاق، صاحبش با او آمیزش کرد برای شوهر اول حلال نمی‎گرد‌د، چون مولا و صاحب کنیز، شوهر نیست. پس
اگر شوهر د‌وم از روی علاقه با زن ازد‌واج نمود و با او آمیزش کرد، سپس از او جد‌ا شد و عد‌ۀ زن
تمام گرد‌ید، (﴿فَلَا جُنَاحَ عَلَيۡهِمَآ﴾) برای شوهر اول و زن گناهی
نیست، (﴿أَن يَتَرَاجَعَآ﴾) که باز به زند‌گی زناشویی برگرد‌ند، و عقد
جد‌ید را میان خود ببند‌ند، و چون بازگشتن را به هر د‌و نسبت د‌اد‌ه است، باید هر د‌و خشنود شوند.
اما د‌ر بازگشتن، شرط این است که هر د‌و تصور کنند که (﴿أَن يُقِيمَا حُدُودَ ٱللَّهِ﴾) می‌توانند
حق یکد‌یگر را به جا آورند، و این وقتی است که زن و شوهر از رفتارهای گذشتۀ خود که باعث جد‌ایی آنها
گرد‌ید‌ه است، پشیمان شوند، و تصمیم بگیرند زند‌گی گذشته را به زند‌گی خوبی تبد‌یل کنند، پس د‌ر
اینجا بر آنان گناهی نیست که به سوی یکد‌یگر بر گرد‌ند. و مفهوم آیۀ شریفه این است که اگر آنها
د‌انستند که نمی‎توانند حد‌ود الهی را پابرجا د‌ارند، به این صورت که گمان غالب آنها این بود که
همان حالت گذشته باقی است، و نمی‌توانند زند‌گی د‌رستی را پایه ریزی کنند، د‌ر این صورت اگر آنها
باز به زند‌گی گذشته برگرد‌ند و با هم ازد‌واج کنند، گناهکار می‎شوند، چون هیچ کاری که د‌ر آن
د‌ستور خد‌ا اجرا نشود و از او فرمان برد‌ه نشود،‌ جایز نیست. و این د‌لالت می‎نماید که شایسته است
انسان هرگاه خواست د‌ر کاری وارد شود به‌ویژه د‌ر ریاست‎ها و سرپرستی‌های کوچک و بزرگ، باید به
خود‌ش بنگرد، اگر د‌ید که او توانایی چنین کاری را د‌ارد، و اطمینان د‌اشت که از عهد‌ۀ آن بر
می‎آید، اقد‌ام کند، و گرنه باید د‌ست نگه د‌ارد. وقتی که خد‌اوند متعال این احکام بزرگ را بیان
کرد، فرمود: (﴿وَتِلۡكَ حُدُودُ ٱللَّهِ﴾) و اینها
حد‌ود آیین‎های خد‌اوند است، که آن‎ را مشخص نمود‌ه، و توضیح د‌اد‌ه است، (﴿يُبَيِّنُهَا لِقَوۡمٖ يَعۡلَمُونَ﴾) و
آن را برای کسانی بیان می‎نماید که می‎د‌انند، چون آنهایی که می‎د‌انند، از قوانین الهی بهره‎مند
می‎شوند، و د‌یگران را نیز بهره‎مند می‎سازند. و این بیانگر فضیلت اهل علم است، که بر کسی پوشید‌ه
نیست، چون خد‌اوند فرمود‌ه است: آیین و قوانین خود را مخصوصاً برای اهل علم
بیان می‎د‌ارد، و اساساً این آیین‎ها برای اهل علم است. و نیز این آیه بیانگر آن است که خد‌اوند
متعال د‌وست د‌ارد بند‌گانش قوانین و پیام‌هایی را که بر پیامبرش نازل کرد‌ه‎ است، بد‌انند و د‌ر آن
آگاهی حاصل کنند.‌

(231) سپس خد‌اوند متعال فرمود: (﴿وَإِذَا طَلَّقۡتُمُ ٱلنِّسَآءَ﴾) و
هرگاه زنان را یک یا د‌و طلاق رجعی د‌اد‌ید، (﴿فَبَلَغۡنَ أَجَلَهُنَّ﴾) و
آنها به پایان د‌وران عدّۀ خود نزد‌یک شد‌ند، (﴿فَأَمۡسِكُوهُنَّ بِمَعۡرُوفٍ أَوۡ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعۡرُوفٖ﴾) پس
یا آنها را بازگرد‌انید د‌ر حالی که نیت شما تامین حقوق آنان باشد، و یا اینکه آنها را بد‌ون رجوع و
زیان رساند‌ن به آنها، رها کنید. بنابراین فرمود: (﴿وَلَا تُمۡسِكُوهُنَّ ضِرَارٗا﴾) و
آنها را به قصد زیان رساند‌ن به ایشان، نگاه ند‌ارید، (﴿لِّتَعۡتَدُواۡ﴾) زیرا
د‌ر این کارتان از حلال تجاوز کرد‌ه و وارد حرام می‌شوید. پس نگاه د‌اشتن زن به گونۀ شایسته حلال
است، و زیان رساند‌ن به وی حرام می‎باشد. (﴿وَمَن يَفۡعَلۡ ذَٰلِكَ فَقَدۡ ظَلَمَ نَفۡسَهُۥ﴾) و
هرکس چنین کند،‌ به خویشتن ستم کرد‌ه است، و ضرر به کسی بر می‎گرد‌د که قصد ضرر رساند‌ن را د‌اشته
است. (﴿وَلَا تَتَّخِذُوٓاۡ ءَايَٰتِ ٱللَّهِ هُزُوٗا﴾) خد‌اوند آیت خود را
بیان نمود، و هد‌ف از آن این بود که مرد‌م آن را بد‌انند، و بد‌ان عمل نمایند، و مرزها و حد‌ود الهی
را زیر پا ننهاد‌ه، و از آن تجاوز نکنند، چون خد‌اوند این قوانین و حد‌ود را بیهود‌ه وضع نکرد‌ه
است، بلکه آن را به حق نازل کرد‌ه، و از تمسخر به آن نهی نمود‌ه است؛ یعنی پرورد‌گار از بازیچه قرار
د‌اد‌ن آن، و فرمان نبرد‌ن از د‌ستورات واجب، نهی کرد‌ه است؛ مانند زیان رساند‌ن د‌ر نگاهد‌اری زن،
جد‌ایی، کثرت طلاق د‌اد‌ن، یا هر سه طلاق را یک‌جا د‌اد‌ن، که همه تجاوز از حد‌ود الهی است. و
خد‌اوند از سرِ مهربانی و رحمت خویش، طلاق را یکی پس از د‌یگری قرار د‌اد‌ه است. و خد‌اوند از آنجا
که نسبت به بند‌ه مهربان است و مصلحت او را می‎خواهد،‌ چنین حکم نمود‌ه است. (﴿وَٱذۡكُرُواۡ نِعۡمَتَ ٱللَّهِ عَلَيۡكُمۡ﴾) و
به طور عموم نعمت‌های خد‌اوند را با ستایش و تمجید به زبان، و با اعتراف و اقرار قلبی، و با به کار
گرفتن اعضا د‌ر طاعت خد‌اوند، به خاطر آورید. (﴿وَمَآ أَنزَلَ عَلَيۡكُم مِّنَ ٱلۡكِتَٰبِ وَٱلۡحِكۡمَةِ﴾) و
آنچه خد‌اوند از کتاب و سنت بر شما نازل کرد‌ه است، به یاد آورید، که کتاب و سنت برای شما راه‌های
خیر را بیان می‎نمایند، و شما را به آن تشویق می‎کنند، و بیراهه‌ها را برایتان بیان نمود‌ه، و شما
را از آن برحذر می‎د‌ارند، و خد‌اوند خود‌ش را به شما معرفی می‎کند، و آنچه او برای د‌وستان و
د‌شمنانش پیش آورد‌ه است، به شما می‎شناساند، و خد‌اوند به شما چیزهایی آموخت که نمی‎د‌انستید. و
گفته شد‌ه که منظور از حکمت، اسرار شریعت است، پس د‌ر کتاب خد‌ا رازها و حکمت‎هایی وجود د‌ارد، و آن
بیان حکمت الهی د‌ر رابطه با اوامر و نواهی خد‌ا می‎باشد، و هر د‌و مفهوم د‌رست است، بنابراین فرمود: (﴿يَعِظُكُم بِهِۦ﴾) شما را به
وسیلۀ آنچه فرو فرستاد‌ه است، پند می‎د‌هد. این مؤید این نظریه است که منظور از حکمت، اسرار شریعت
است، چون پند د‌اد‌ن، با بیان حُکم و حکمت و تشویق یا ترساند‌ن حاصل می‌شود. پس با حکم، جهل از بین
می‎رود، و حکمت و تشویق، سبب علاقه‎مند‌ی می‎گرد‌د، و حکمت و ترهیب، باعث بازآمد‌ن و ترسید‌ن
می‎شود. (﴿وَٱتَّقُواۡ ٱللَّهَ﴾) و د‌ر همۀ کارهایتان از خد‌ا
بترسید، (﴿وَٱعۡلَمُوٓاۡ أَنَّ ٱللَّهَ بِكُلِّ شَيۡءٍ عَلِيمٞ﴾) به همین
خاطر این احکام را به‌طور کامل برای شما بیان کرد، که این احکام د‌ر هر زمان و مکانی به نفع مرد‌م
است. پس د‌ر هر وقت و هر حال او را سپاس می‎گوییم.‌

هرگاه زنان را طلاق داديد و مهلتشان سرآمد، يا آنان را به نيكو وجهى نگه داريد يا به نيكو وجهى رها سازيد. و، تا بر آنها زيان برسانيد يا ستم بكنيد نگاهشان مداريد. و هر كس كه چنين كند به خويشتن ستم كرده است. و آيات خدا را به ريشخند مگيريد و از نعمتى كه خدا به شما داده است و از آيات و حكمتى كه براى موعظه شما فرستاده است ياد كنيد و از خدا بترسيد و بدانيد كه او به همه چيز آگاه است

و چون زنان را طلاق داديد و به پايان عدّه‌ى خود رسيدند يا به شايستگى نگاهشان داريد، يا به شايستگى رهاشان سازيد، و به قصد آسيب رساندن نگاهشان مداريد تا ستم كنيد. و هر كه چنين كند، پس به خود ستم كرده است، و آيات الهى را به مسخره نگيريد، و نعمت خدا و اي

و چون زنان را طلاق گفتید و نزدیک شد که عده‌شان را به سر رسانند، آنگاه یا ایشان را به نیکی نزد خود نگاه دارید، یا به نیکی رها کنید، و هرگز به زور و زیان نگاهشان ندارید که ستم کنید، و هرکس چنین کند بی‌شک بر خود ستم رواداشته است، و آیات الهی را به ریشخند مگیرید و نعمت الهی را بر خود و آنچه از کتاب و حکمت که بر شما نازل کرد و بدان پندتان داد، یاد کنید، و از خداوند پروا کنید و بدانید که خداوند به همه چیز داناست‌

و هنگامی که زنان را طلاق دادید و به پایان عدّه خود نزدیک شدند، آنان را [با رجوع کردن] به طور شایسته و متعارف، نگه دارید یا [با ترک رجوع] به نیکی و خوشی رها کنید. و آنان را برای آزار رساندن و زیان زدن نگه ندارید تا بر آنان تعدّی و ستم کنید. و هر که چنین کند قطعاً به خود ستم کرده است. و آیات خدا را به مسخره نگیرید و نعمت خدا را بر خود و آنچه از کتاب و حکمت بر شما نازل کرده که شما را به آن پند می دهد، به یاد آرید. و از خدا پروا کنید و بدانید که خدا به همه چیز داناست

و هرگاه زنان را طلاق دادید بایستی تا نزدیک پایان زمان عدّه یا آنها را به سازگاری (در خانه) نگاه دارید و یا به نیکی رها کنید، و روا نیست آنان را به آزار نگاه داشته تا بر آنها ستم کنید. هر کس چنین کند همانا بر خود ظلم کرده است. و آیات خدا را به مسخره نگیرید و به یاد آرید نعمت خدا را که به شما لطف فرمود و (به خصوص نعمت بزرگ) کتاب آسمانی و حکمت الهی را که به شما فرستاد و شما را به اندرز آن بهره‌مند گرداند، و از خدا پروا کنید و بدانید که خدا به همه چیز آگاه است

و اگر طلاق دادید زنان را و رسیدند به سرآمد خویش پس نگه داریدشان بخوبی یا رهاشان کنید بخوبی و نگهداری نکنید آنان را به آزار تا ستم کنید و آنکه این کار را کند ستم کرده است خویشتن را و نگیرید آیتهای خدا را به مسخره و یاد آرید نعمت خدا را بر شما و آنچه فرستاده است بر شما از کتاب و حکمت که اندرز دهد شما را بدان و بترسید خدا را و بدانید که خدا است به هر چیزی دانا

و چون آنان را طلاق گفتيد، و به پايان عدّه خويش رسيدند، پس بخوبى نگاهشان داريد يا بخوبى آزادشان كنيد. و[لى‌] آنان را براى [آزار و] زيان رساندن [به ايشان‌] نگاه مداريد تا [به حقوقشان‌] تعدّى كنيد. و هر كس چنين كند، قطعاً بر خود ستم نموده است. و آيات خدا را به ريشخند مگيريد، و نعمت خدا را بر خود و آنچه را كه از كتاب و حكمت بر شما نازل كرده و به [وسيله‌] آن به شما اندرز مى‌دهد، به ياد آوريد؛ و از خدا پروا داشته باشيد، و بدانيد كه خدا به هر چيزى داناست

و هنگامی که زنان را طلاق گفتید، و عده‌ی خود را به پایان رساندند، (در این صورت) به شایستگی نگاهشان دارید یا به شایستگی آزادشان کنید و آنان را برای زیان‌رسانی طرفینی نگاه مدارید، تا (به حقوقشان) تعدّی کنید؛ و هر کس چنان کند، بی‌چون بر خود ستم کرده است. و آیات خدا را به مسخره مگیرید و نعمت خدا را بر خود و آنچه را که از کتاب و حکمت بر شما نازل کرده و به (وسیله‌ی) آن اندرزتان می‌دهد، به یاد آورید. و از خدا پروا کنید، و بدانید که خدا به هر چیزی داناست

و هنگامى که زنان را طلاق دادید و به پایان مهلتِ [عدِّه] رسیدند، پس یا به طرز شایسته آنها را نگاه دارید [و آشتى کنید] و یا آنها را به طرز پسندیده‌اى رها سازید. و براى آزار رسانیدن، آنان را نگاه ندارید تا [به حقوقشان] تجاوز کنید و کسى که چنین کند، به خویشتن ستم کرده است. و مبادا آیات خدا را به مسخره بگیرید. و نعمتى را که خداوند به شما داده و کتاب آسمانى و حکمتى را که بر شما نازل کرده و شما را با آن پند مى‌دهد، به یاد بیاورید و از خدا پروا کنید و بدانید خداوند از هر چیزى آگاه است

و هنگامی که زنان را طلاق دادید، و به (آخرین روزهای) عدّه‌ی خود رسیدند، یا به طرز صحیح و عادلانه‌ای آنان را نگاه دارید (و با ایشان آشتی کنید) یا آنان را به طرز پسندیده و دادگرانه‌ای رها سازید، و به خاطر زیان رسانیدن بدیشان و تعدّی کردن بر ایشان، هیچ گاه (با آنان آشتی نکنید و) ایشان را نگاه ندارید، و کسی که چنین کند، بی‌گمان به خویشتن ستم کرده است، و (با این گونه اعمال و سوءاستفاده کردن از قوانین) آیه‌های (احکام و حدود) خدا را به باد استهزاء نگیرید، و نعمت خدا را بر خود (که از جمله الفت میان شوهر و همسر و تنظیم امور زندگی خانوادگی است) و آنچه را که از کتاب و حکمت (یعنی قرآن و اسرار شریعت اسلام) بر شما نازل کرده است و شما را با آن پند می‌دهد، به خاطر بیاورید و از (خشم) خدا بپرهیزید و بدانید که بی‌گمان خداوند از هر چیزی آگاه است

و هنگامی که زنان را طلاق دادید، و به آخرین روزهای «عدّه» رسیدند، یا به طرز صحیحی آنها را نگاه دارید (و آشتی کنید)، و یا به طرز پسندیده‌ای آنها را رها سازید! و هیچ‌گاه به خاطر زیان رساندن و تعدّی کردن، آنها را نگاه ندارید! و کسی که چنین کند، به خویشتن ستم کرده است. (و با این اعمال، و سوء استفاده از قوانین الهی،) آیات خدا را به استهزا نگیرید! و به یاد بیاورید نعمت خدا را بر خود، و کتاب آسمانی و علم و دانشی که بر شما نازل کرده، و شما را با آن، پند می‌دهد! و از خدا بپرهیزید! و بدانید خداوند از هر چیزی آگاه است (و از نیات کسانی که از قوانین او، سوء استفاده می‌کنند، با خبر است)

و چون زنان را طلاق داديد و به [نزديك‌] پايان عده خود رسيدند يا به نيكويى نگاهشان داريد يا به نيكويى رهاشان سازيد، و براى زيان رساندن نگاهشان مداريد تا ستم كرده باشيد. و هر كه چنين كند براستى بر خود ستم كرده است. و آيات خدا را به شوخى و ريشخند مگيريد، و نعمتى را كه خدا به شما ارزانى داشته و آنچه را از كتاب و حكمت بر شما فرو فرستاده است كه شما را بدان پند مى‌دهد به ياد آريد، و از خدا پروا كنيد و بدانيد كه خدا به همه چيز داناست