إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَى وَالْمَجُوسَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ به راستي [خداوند در ميان] مؤمنان و يهوديان، و صائبين، و نصارا، و مجوس، و كساني كه شرك ورزيدند، همانا خداوند در روز قيامت داوري خواهد كرد. بيگمان خداوند بر همه چيز آگاه است.
أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَمَن فِي الْأَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ وَكَثِيرٌ مِّنَ النَّاسِ وَكَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُ وَمَن يُهِنِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن مُّكْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يَشَاء آيا نديدهاي تمام كساني كه در آسمانها و زمين هستند، و خورشيد و ماه و ستارهها و كوهها و درختان و چهارپايان و بسياري از مردم براي خدا سجده ميبرند؟ و بسيارند كساني كه عذاب بر آنان تحقق يافته است. و هر كه را خداوند خوار سازد، گرامي دارندهاي ندارد. بيگمان خداوند هر آنچه را بخواهد انجام ميدهد.
هَذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا فِي رَبِّهِمْ فَالَّذِينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيَابٌ مِّن نَّارٍ يُصَبُّ مِن فَوْقِ رُؤُوسِهِمُ الْحَمِيمُ اين دو دسته كه دشمن همديگر ميباشند دربارة خدا به جدال پرداخته و به كشمكش نشستهاند. پس آنان كه كفر ورزيدهاند بر ايشان لباسهايي از آتش بريده شده است، از بالاي سرشان آب داغ و سوزان ريخته ميشود.
يُصْهَرُ بِهِ مَا فِي بُطُونِهِمْ وَالْجُلُودُ [اين آب جوشان آن چنان در بدنشان نفوذ ميكند كه] آنچه در درونشان است و [نيز] پوستهايشان بدان گداخته و ذوب ميگردد.
وَلَهُم مَّقَامِعُ مِنْ حَدِيدٍ و براي [عذاب دادن] آنان گرزهاي آهنين مهياست.
كُلَّمَا أَرَادُوا أَن يَخْرُجُوا مِنْهَا مِنْ غَمٍّ أُعِيدُوا فِيهَا وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِيقِ هر گاه بخواهند از غم و اندوه آتش بيرون بيايند به آنجا بازگردانده ميشوند [و به آنان گفته ميشود:] بچشد عذاب سوزان را.
إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ يُحَلَّوْنَ فِيهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِن ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤًا وَلِبَاسُهُمْ فِيهَا حَرِيرٌ بيگمان خداوند آنان را كه ايمان آورده و كارهاي شايسته انجام دادهاند به باغهايي داخل ميگرداند كه از زير [درختان] آن رودبارها جاري است، در آن جا با دستبندهاي زرين و مرواريد آراسته ميشوند، و لباسشان در آن جا ابريشم است.
وَهُدُوا إِلَى الطَّيِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَهُدُوا إِلَى صِرَاطِ الْحَمِيدِ و به سخن پاكيزه راه يافتند و به راه پسنديده رهنمود شدند.
(17) خداوند از گروههای اهل زمین خبر میدهد؛ از اهل کتاب، از مؤمنان و یهودیان و نصارا و صابئین و آتش پرستان، و مشرکان خبر میدهد که همۀ آنها را در روز قیامت گرد خواهد آورد، و با فرمان دادگرانه اش میان آنها داوری مینماید؛ و به سبب اعمالشان که خداوند ثبت نموده و بر آن حاضر و ناظر بوده است، سزا و جزایشان میدهد. بنابراین فرمود: (﴿إِنَّ ٱللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ شَهِيدٌ﴾) همانا خداوند بر همه چیز حاضر و ناظر است.
(19 - 22) سپس در میان آنها چنین داوری میکند که (﴿هَٰذَانِ خَصۡمَانِ ٱخۡتَصَمُواۡ فِي رَبِّهِمۡ﴾) این دو دسته، دشمن همدیگر میباشند؛ و دربارۀ خداوند به جدال پرداخته و به کشمکش نشسته و هریک ادعا مینماید که او برحق است. (﴿فَٱلَّذِينَ كَفَرُواۡ﴾) پس آنان که کفر ورزیدهاند. هر کافری را از قبیل: یهودیها و نصارا و صابئین و آتش پرستان و مشرکین شامل میشود، (﴿قُطِّعَتۡ لَهُمۡ ثِيَابٞ مِّن نَّارٖ﴾) برایشان لباسهایی از آتش دوخته میشود؛ یعنی لباسهایی از قطران برایشان دوخته میشود، سپس آن را آتش میزنند تا از هر طرف، عذاب آنان را فرا بگیرد. (﴿يُصَبُّ مِن فَوۡقِ رُءُوسِهِمُ ٱلۡحَمِيمُ﴾) و از بالای سرشان آب بسیار داغ و سوزان بر روی آنان ریخته میشود (﴿يُصۡهَرُ بِهِۦ مَا فِي بُطُونِهِمۡ وَٱلۡجُلُودُ﴾) که گوشت و چربی و رودههایشان از شدت گرمای آن در داخل شکمشان ذوب میگردد. (﴿وَلَهُم مَّقَٰمِعُ مِنۡ حَدِيدٖ﴾) و برای شکنجه کردن آنان، تازیانهها و گرزهای آهنینی است که فرشتگان تندخو و سختگیر آنها را با آن میزنند. (﴿كُلَّمَآ أَرَادُوٓاۡ أَن يَخۡرُجُواۡ مِنۡهَا مِنۡ غَمٍّ أُعِيدُواۡ فِيهَا﴾) هر زمان که دوزخیان بخواهند از غم و اندوه بزرگ آتش بیرون بیایند، به آنجا بازگردانده میشوند. پس نه عذاب از آنها کاسته شده، و نه به آنان مهلت داده میشود. و با اهانت به آنان گفته میشود: (﴿وَذُوقُواۡ عَذَابَ ٱلۡحَرِيقِ﴾) عذاب سوزان را بچشید که دلها و جسمها را میسوزاند.
(23) (﴿إِنَّ ٱللَّهَ يُدۡخِلُ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواۡ وَعَمِلُواۡ ٱلصَّٰلِحَٰتِ جَنَّٰتٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ﴾) بیگمان، خداوند آنان را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام دادهاند، به باغهایی داخل میگرداند که از زیر درختان و کاخهای آن رودبارها جاری است. و مشخص است تنها مسلمانان که به همۀ کتابها و پیامبران ایمان آوردهاند، چنین صفتی را دارند.(﴿يُحَلَّوۡنَ فِيهَا مِنۡ أَسَاوِرَ مِن ذَهَبٖ وَلُؤۡلُؤٗا﴾) زنان و مردان بهشتی با دستبندهایی از طلا آراسته میشوند، و دستبندهای سیمین به دست دارند. (﴿وَلِبَاسُهُمۡ فِيهَا حَرِيرٞ﴾) و لباسشان در آنجا ابریشم است. پس نعمتهایشان کامل است، و از انواع خوردنیها و نوشیدنیهای لذیذ که کلمه (﴿جَنَّٰتٖ﴾) «باغها» دربرگیرندۀ آن است، بهرهمند میشوند. رودبارهای جاری و روان را ذکر کرد و آن رودهای آب و شیر و عسل و شراب است و در آنجا انواع لباس و زیورآلات زیبا وجود دارد.
(24) این بدان سبب است که آنها (﴿وَهُدُوٓاۡ إِلَى ٱلطَّيِّبِ مِنَ ٱلۡقَوۡلِ﴾) به سخن پاکیزه راه یافتند که برترین و پاکیزه ترینِ آن، کلمۀ اخلاص است. سپس همۀ گفتههای پاکیزهای را در بر میگیرد که با آن خداوند یاد میشود، یا به وسیلۀ آن عبادت الهی به بهترین وجه انجام شده، یا نیکی و خیری به بندگان خدا رسانده میشود. (﴿وَهُدُوٓاۡ إِلَىٰ صِرَٰطِ ٱلۡحَمِيدِ﴾) و به راه پسندیده راهنمایی شدند؛ زیرا تمام احکام شریعت، سرشار از نیکی و حکمت است، و به بهترین چیزها دستور داده، و از زشتیها نهی کرده است. در شریعت، افراط و تفریطی وجود ندارد، و در برگیرندۀ علم مفید و عمل صالح میباشد. یا میتوان گفت که معنای این بخش از آیه چنین است: و به راه پسندیدۀ خدا هدایت شدند؛ زیرا خداوند در بسیاری مواقع، راه را به خودش نسبت میدهد؛ چون آن راه، صاحبش را به خداوند میرساند. و ذکر (﴿ٱلۡحَمِيدِ﴾) در اینجا، به خاطر این است تا بیان نماید که آنها در سایۀ سپاس پروردگارشان و به منت و فضل او هدایت شدند، بنابراین در بهشت میگویند:﴿ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ ٱلَّذِي هَدَىٰنَا لِهَٰذَا وَمَا كُنَّا لِنَهۡتَدِيَ لَوۡلَآ أَنۡ هَدَىٰنَا ٱللَّهُ﴾ ستایش خداوندی را سزاست که ما را به این راه راهنمایی کرد؛ و اگر او ما را هدایت نمیکرد، ما هدایت نمیشدیم. و خداوند در لابلای این آیات بیان کرد که همۀ آفریدهها برای او سجده میبرند، همۀ آنچه که در آسمانها و زمین وجود دارد، و ماه و خورشید و ستارگان و کوهها و درختان و چهارپایان، و همۀ حیوانات، و بسیاری از مردم ـکه مومنان هستندـ برای خداوند سجده میبرند. (﴿وَكَثِيرٌ حَقَّ عَلَيۡهِ ٱلۡعَذَابُ﴾) و بر بسیاری نیز گرفتار شدن به عذاب الهی، قطعی و حتمی شده است؛ یعنی به علت کفر ورزیدن و ایمان نیاوردنشان، عذاب بر آنها لازم گردیده است. آنان موفق نشدهاند ایمان بیاورند، چون خداوند آنها را خوار کرده است. (﴿وَمَن يُهِنِ ٱللَّهُ فَمَا لَهُۥ مِن مُّكۡرِمٍ﴾) و هرکس را که خداوند خوار بگرداند، هیچ گرامی دارندهای ندارد. و کسی نمیتواند آنچه را که خداوند خواسته است، برگرداند؛ و کسی نیست که بتواند با خواست الهی مخالفت نماید. پس وقتی که همۀ مخلوقات برای پروردگارشان سجده میبرند، ودربرابر شکوه او فروتن و سر به زیر هستند، و در برابر قدرت و عزت او سرتسلیم و فروتنی بر خاک مینهند، این دلالت مینماید که تنها او فرمانروا و پادشاه ستوده است؛ و هرکس عبادت او را رها کند و به پرستش دیگر چیزها روی بیاورد، بسیار سرگشته و گمراه شده و به زیان آشکاری گرفتار آمده است.